Nguồn tin và sản phẩm thông tin phục vụ người dùng tin khiếm thị
(ĐHVH HN) - Người khiếm thị (NKT) là người bị hạn chế về chức năng thị giác (là người có khiếm khuyết về thị giác, mất khả năng nhìn hoặc chỉ nhìn được rất kém, không rõ ràng). Tuy nhiên, họ có nhu cầu sử dụng thông tin phục vụ mục đích thông tin, giải trí, lao động, nghiên cứu khoa học … của mình nên họ trở thành một bộ phận người dùng tin trong các cơ quan thông tin - thư viện, đó là người dùng tin khiếm thị. Người dùng tin khiếm thị có thể là một cá nhân, một nhóm hay tập thể, tổ chức hội người mù, hội người khiếm thị sử dụng nguồn lực thông tin và các sản phẩm, dịch vụ thông tin thư viện để thỏa mãn nhu cầu tin của mình.
Cũng như những người dùng tin bình thường, người dùng tin khiếm thị (NDTKT) cũng có nhu cầu tin luôn thay đổi và phát triển. Nhu cầu tin của họ bị chi phối bởi nhiều yếu tố, trong đó, đáng chú ý là các yếu tố như điều kiện kinh tế - xã hội, lứa tuổi, trình độ, giới tính, nghề nghiệp, nhân cách và sở thích cá nhân của NKT.
Mỗi cơ quan thông tin thư viện cần nghiên cứu thật kỹ để am hiểu về nhu cầu tin của NDTKT, từ đó có thể thỏa mãn và đáp ứng cao nhất nhu cầu tin cho họ, giúp nâng cao tính phổ cập của mình tới tất cả các đối tượng người dùng tin đồng thời bổ sung, tạo ra các nguồn tin, tạo ra các sản phẩm và dịch vụ thông tin phù hợp với từng đối tượng NDTKT; góp phần thực hiện chính sách về giáo dục hòa nhập của Bộ Giáo dục và Đào tạo; thông qua việc thỏa mãn nhu cầu tin của người dùng tin khuyết tật, cơ quan thông tin thư viện đã góp phần giúp NKT cập nhật thông tin, tri thức, đáp ứng yêu cầu và đòi hỏi ở những vị trí công việc mà họ đang đảm nhận; giúp NKT hòa nhập cộng đồng tốt hơn.
Người khiếm thị là người khó hoặc không sử dụng được thị giác để tiếp nhận thông tin. Do đó, các cơ quan thông tin thư viện, trong quá trình tạo ra các sản phẩm thông tin dành cho NKT cần đặc biệt chú ý đến đặc điểm này để sản phẩm được tạo ra phải giúp cho NKT tiếp nhận được thông tin một cách rõ ràng (thông qua thính giác, vị giác, khác giác và xúc giác, trong đó, thính giác và xúc giác cần được chú ý nhiều hơn), vì sản phẩm thông tin dành cho NKT là cầu nối giữa NDTKT với các nguồn lực thông tin của một hoặc nhiều cơ quan thông tin thư viện. Sản phẩm thông tin thư viện dành cho người NKT là sản phẩm thông tin đặc thù, đặc biệt.
Ở Việt Nam hiện nay, thực hiện chủ trương chính sách chung của Đảng và Nhà nước về NKT, bằng việc tạo ra các sản phẩm thông tin thư viện dành cho NKT, các cơ quan thông tin thư viện đã góp phần không nhỏ trong việc rút ngắn khoảng cách giữa NKT và người bình thường, giúp NKT sống hòa nhập cồng đồng, đó là các sản phẩm đặc biệt, gồm:
1.Tài liệu / sách chữ đại / chữ lớn / chữ phóng to
Đây là dạng tài liệu có cỡ chữ lớn hơn nhiều lần so với cỡ chữ in ấn trong các tài liệu thông thường. Chữ viết ở đây được chú trọng đến cách trình bày sao cho độ dày của chữ, khoảng cách và độ nét của các ký tựphù hợp với NDTKT. Hơn thế, khoảng cách giữa các dòng, độ tương phản giữa chữ viết và nền đảm bảo rõ và dễ dàng đọc.
Dạng tài liệu này là dạng tài liệu vô cùng quan trọng với NKT là người bị giảm thị lực, có thể được trình bày trên giấy truyền thống hoặc có thể đọc trên phần mềm đọc màn hình.
2. Tài liệu / sách in nổi
Dạng tài liệu này gồm: tài liệu / sách in nổi bằng chữ Braille, nhạc Braille, chữ Moon, sơ đồ, bản đồ, biểu đồ nổi.
Dạng tài liệu này được chia thành 2 loại:
- Tài liệu chữ Moon: dành cho NKT vẫn còn khả năng đọc - NKT thể nhược thị.
- Tài liệu chữ Braille: dùng cho NKT là người bị mù.
3. Mô hình
Mô hình vốn là loại đồ chơi thường dùng cho trẻ em. Tuy nhiên, đối với NKT, việc cảm nhận các sự vật thông qua xúc giác - chính là việc cảm nhận sự việc thông qua mô hình là vô cùng hữu ích và thiết thực. Các sự vật được mô hình hóa để giúp cho NKT cảm nhận được thường là các loại rau, củ, quả, các loại cây hay các vật dụng, các con vật, máy móc và thậm chí là các bộ phận cơ thể con người…
Việc các thư viện và cơ quan thông tin bổ sung các mô hình để phục vụ NDTKT - đặc biệt với NDTKT là trẻ em - có ý nghĩa vô cùng quan trọng, vì nó giúp cho NDTKT có thể thông qua xúc giác của mình để cảm nhận được hình dáng của các sự vật. Đối với các thư viện có NDTKT là trẻ em (thư viện công công, thư viện trường dành cho trẻ em khuyết tật, trung tâm giáo dục đặc biệt dành cho trẻ em khuyết tật), đây là một loại nguồn tin quan trọng, tạo ra môi trường học mà chơi, giúp cho trẻ em khiếm thị có thể mạnh dạn hơn và nhanh chóng hòa nhập cộng đồng.
4. Sách minh họa nổi - Sách xúc giác (Tactile book)
Đây là một loại nguồn tin đặc biệt được sáng tạo ra bởi các cá bộ thư viện của Việt Nam, giúp NDTKT có thể dùng tay để phân biệt các hình khối (hình vuông, hình chữ nhật, hình bình hành, hình tròn, tam giác vuông, tam giác nhọn, tam giác tù…). Họ dùng các chất liệu như nhựa, kim loại, đồng, nhôm… tạo ra các hình khối và đính các hình khối này vào tài liệu để giúp NDTKT thông qua xúc giác, cảm nhận được chính xác hơn về các sự vật.
5. Họa đồ / Bản đồ / Biểu đồ nổi
Đây là loại tài liệu sử dụng giấy phồng cảm ứng nhiệt để ghi thông tin, sử dụng máy đọc hình ảnh nổi để làm phồng giấy. Do phần giấy biểu thị thông tin cần nhận biết được làm phồng lên, nên loại hình vật mang tin này đòi hỏi kỹ thuật bảo quản cao để đảm bảo phần giấy bị phồng không bị hỏng.
6. Tài liệu / Sách nói
Đây là loại hình tài liệu được NDTKT sử dụng nhiều nhất, gồm băng cassette, băng sách nói, báo và tạp chí nói, đĩa CD.
Băng cassette là vật mang tin thông dụng và quan trọng nhất cho người mù hoàn toàn hay chỉ còn một chút thị lực trong việc tiếp nhận thông tin. Do đó, hầu hết NDTKT khi đến thư viện và cơ quan thông tin đều có nhu cầu được sử dụng loại hình tài liệu này. Đây là loại sản phẩm hữu ích cho NDTKT vì họ tiếp nhận thông tin thông qua thính giác, đồng thời, khi NDT muốn nghe lại một đoạn thông tin trong cả bài thì chỉ việc tua lại, rất đơn giản. Đây là loại hình tài liệu tỏ ra hữu hiệu trong hỗ trỡ NDTKT khi học ngoại ngữ. Hầu hết các thư viện có phục vụ NDTKT đều sử dụng loại hình tài liệu này để đáp ứng nhu cầu tin của NDTKT. Loại hình tài liệu này tuy dễ sử dụng nhưng lại gặp khó khăn trong bảo quản, vì chúng dễ bị mốc và dễ bị rồi trong quá trình sử dụng.
Dựa trên thành tựu của băng cassette, các nhà xuất bản, các thư viện và cơ quan thông tin đã cho ra băng sách nói để phục vụ NKT. Với các thư viện, họ chủ động lựa chọn các tài liệu có giá trị, chọn người có chất giọng chuẩn, tổ chức đọc và ghi âm lại nội dung của các tài liệu đó để phục vụ NDTKT. Phương pháp này đã giúp cho các thư viện và cơ quan thông tin có thêm được nhiều tài liệu có giá trị để phục vụ NDTKT mà không phụ thuộc vào thị trường xuất bản. Ngoài ra, với những NDTKT có nhu cầu, một số thư viện có phục vụ NDTKT còn nhận đọc và ghi âm lại những tài liệu theo yêu cầu của NDTKT.
Báo và tạp chí nói là loại hình tài liệu xuất bản định kỳ khá phổ biến hiện nay để phục vụ NKT. Từ các loại báo, tạp chí in, các đơn vị sản xuất tiến hành chuyển dạng tài liệu thành băng cassette hai rãnh để phục vụ NKT. Tuy nhiên, chỉ chuyển dạng những bài báo, tạp chí có giá trị, mang tính học thuật cao và có tính thời sự,.
CD dùng cho NKT được gọi là CD DAISY (Digital Accessible Information System - Hệ thống tiếp cận thông tin kỹ thuật số). Đĩa CD này dùng kỹ thuật nén MP3 để ghi thông tin. Một đĩa CD thông thường có thể chứa được nội dung của cả một cuốn sách dày. Để khai thác đĩa CD DAISY cần có thiết bị phát sóng hoặc máy vi tính chuyên biệt được cài đặt phần mềm DAISY. Loại sách nói này có chia nhỏ phần nội dung để thuận tiện cho người khai thác.
CD là loại hình tài liệu có nhiều ưu thế: lưu trữ được nhiều thông tin, tốc độ truy cập nhanh, chính xác, quản lý thuận lợi, không chiếm diện tích kho, dễ dàng định vị, linh hoạt khi khởi động hoặc dừng lại…, giúp NKT dễ dàng sử dụng.
Ở Việt Nam, một số thư viện, Hội người mù tiến hành xuất bản đĩa CD DAISY để đáp ứng nhu cầu thông tin của NKT. Đĩa CD còn được nhiều đơn vị đứng ra sản xuất với nội dung phong phú như các bản nhạc, bài hát, các tác phẩm văn hóa nghệ thuật có giá trị, giáo trình học ngoại ngữ…
- Băng hình có thuyết minh, mô tả hình ảnh
Viện Hoàng gia nghiên cứu người mù của Anh đã phát minh ra loại hình tài liệu này để phục vụ tốt hơn cho NKT. Khi sử dụng loại hình tài liệu này, người dùng tin có thể dùng đầu đọc video bình thường để nghe thuyết minh cho tất cả các cảnh đang diễn ra trên màn hình. Tài liệu này ở Việt Nam chưa sản xuất, nhưng một số thư viện vẫn có được tài liệu thông qua sự tài trợ của các tổ chức quốc tế dành cho NKT.
7. Các phần mềm máy tính dành cho người khiếm thị
Hiện nay, ở Việt Nam và trên thế giới có nhiều phần mềm dành cho NKT như:
- Phần mềm đọc sách nói trên máy tính (Playback)
Phần mềm đọc sách nói trên máy tính Playback là phần mềm được Thư viện Khoa học tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh và Quỹ Force (Hà Lan) xây dựng nhằm mục đích hỗ trợ cho các thư viện công cộng để phục vụ NDTKT miễn phí. Hầu hết các thư viện tỉnh ở Việt Nam đều cài đặt phần mềm này trên máy tính để phục vụ và đáp ứng nhu cầu tin của NDTKT khi họ có nhu cầu.
- Phần mềm hỗ trợ người khiếm thị đọc sách AMIS2.5
AMIS là phần mềm do tập đoàn DAISY tạo lập, được Việt hóa để sử dụng ở Việt thuận lợi.
Đây là phần mềm đọc sách nói kỹ thuật số với hệ thống thông tin đa phương tiện theo chuẩn DAISY. AMIS là chương trình tự thuiyeets minh bằng tiếng nói, giúp người khiếm thị không cần phải sử dụng thêm bất cứ phần mềm đọc màn hình chuyên dụng nào khi sử dụng AMIS. Chương trình này hỗ trợ NKT thông qua việc đem tới cho họ nhiều kiểu tương tác với sách DAISY như điều hướng khi đọc thông qua các phím nóng; nghe đọc sách và tự đọc sách thông qua chữ nổi Braile trên màn hình nổi hoặc chữ thường. AMIS còn có khả năng chọn giọng nói, tổng hợp tiếng nói của Windows XP vào hộp thoại sở thích, nó cho phép người dùng dễ dàng điều chỉnh giao diện và quá trình hoạt động của phần mềm theo ý muốn của mình như tự chọn ngôn ngữ trong giao diện, trạng thái màn hình, và hỗ trợ tốt các thiết bị ngoại vi của máy tính và màn hình nổi.
Phần mềm này miễn phí và được sử dụng rộng rãi ở nhiều nước trên thế giới và ở Việt Nam. Người dùng có thể tài miễn phí phần mềm này bằng tiếng Việt về máy tính cá nhân của mình tại địa chỉ: http://www.echip.com.vn/echiproot/images/2006/72tc/pmm2.ipg
- Phần mềm Sao Mai Web Browser 4.01 (SMWB)
Đây là phần mềm của Việt Nam, do Ông Trần Bá Thiện, phó giám đốc Trung tâm Tin học Vì người mù Sao Mai viết.
Phần mềm này được viết dành riêng cho người khiếm thị, có tích hợp chức năng phát âm tiếng Việt và tiếng Anh (đọc chức năng chương trình, nội dung trang web) và có giao diện bằng tiếng Việt.
Sử dụng phần mềm SMWB, NDTKT có thể dễ dàng truy cập internet bằng những phím tắt. Chương trình này còn có khả năng xác định lại mệnh lệnh sau khi người dùng ra lệnh bằng cách gõ bàn phím. Truy cập vào trang web, ngoài việc đọc từng từ, SMWB còn có khả năng đọc các đoạn văn bản bằng tiếng Việt một cách rõ ràng. Người khiếm thị sẽ được biết các tin tức thời sự, hay tình hình chính trị trong và ngoài nước ngay và đồng thời cùng lúc với người sáng mắt mà không cần chờ các sản phẩm thông tin khác được phát hành. Khi chuyển qua từng mục trên các trang web, máy tính sẽ đọc tiêu đề của các mục đó để người dùng xác định lại một cách chắc chắn mục cần nghe.
Người dùng có thể tải miễn phí phần mềm SMWB tại:
http://echip.com.vn/echiproot/softwares/2004/smwb.exe
- Phần mềm Nguyễn Đình Chiểu
Phần mềm Nguyễn Đình Chiểu được Ông Trần Bá Thiệnkết hợp với Công ty Scitec Thành phố Hồ Chí Minh xây dựng năm 1998, haonf thiện và đưa vào sử dụng từ năm 1999.
Đây là phần mềm soạn thảo văn bản tương tự như chương trình Microsoft Word nhưng có tính năng đọc màn hình. Người sử dụng có thể sử dụng các thao tác thông qua việc đọc từng chữ, từng từ hay từng câu.
Phần mềm này còn hỗ trợ chức năng chuyển văn bản từ chữ thường sang chữ nổi để in thành tài liệu chữ nổi, giúp NDTKT có thể đọc được, đồng thời nó cho phép soạn thảo văn bản bằng hai thứ tiếng là tiếng Việt và tiếng Anh và gửi/nhận thư điện tử.
Phần mềm này được cung cấp miễn phí nên cũng được NKT sử dụng rộng rãi ở Việt Nam.
- Phần mềm VMV (Vì người Mù Việt)
Ra đời năm 2003, do sự hợp tác của Ông Trần Bá Thiện và Ông Nguyễn Tiến Hiệp - một Việt kiều Pháp.
Phần mềm này ngoài các ứng dụng dành cho người khiếm thị như máy tính điện tử, đồng hồ điện tử, lịch âm dương, Xplayer (hỗ trợ nghe nhạc), thông tin hệ thống, quản lý tệp tin, đọc văn bản còn cung cấp một số tài liệu hướng dẫn học tin học, sử dụng máy tính và một số tài liệu là sách truyện.
Người dùng có thể tải về miễn phí tại:
http://www.echip.com.vn/echiproot/softwares/2004/vmv.rar
Phần mềm MATA - Mái Ấm Thiên Ân - do tác giả Bùi Minh Khải viết.
Phần mềm này gồm 2 chương trình là:
Mata Braille Translator 2.0: Chương trình chuyển đổi tài liệu văn bản từ chữ thường sang chữ nổi Braille, rồi dùng máy in chữ nổi để in thành tài liệu chữ nổi phục vụ NKT. Chương trình này giúp có thêm nhiều tài liệu, sách báo bằng chữ nổi đáp ứng nhu cầu thông tin của NKT.
Mata Talking Dictionary 2003: là từ điển Anh - Việt và Việt - Anh, được viết dựa trên việc cải tiến phần mềm của nhóm VCL, có chỉnh sửa giao diện và bổ sung thêm một số tiện ích và VCL không có.
Phần mềm này được các cơ sở sản xuất tài liệu chữ nổi sử dụng nhiều để chuyển đổi tài liệu từ văn bản thông thường thành tài liệu chữ nổi để phục vụ NKT.
Đây cũng là phần mềm miễn phí, người dùng có thể tải về từ địa chỉ:
http://www.echip.com.vn/echiproot/softwares/2004/mata.rar
- Phần mềm Mata Grammar in Use
Đây là phần mềm kiểu từ điển Anh - Việt và Việt - Anh, là phần mềm đầu tiên ở Việt Nam dành cho người khiếm thị, là phần mềm dễ sử dụng, rất hữu ích khi học tiếng Anh. Trong phần mềm này, phần hướng dẫn được chuyển thành tiếng nói, con trỏ di chuyến đến đâu, tiếng nói phát ra đến đó. Khi tra từ, máy sẽ đánh vần thành tiếng những chữ cái được nhập vào để dễ nhận diện và kiểm tra độ chính các của các ký tự được nhập. Phần mềm này cho phép tra ngược từ tiếng Anh sang tiếng Việt.
Ngoài những phầm mềm được sử dụng rộng rãi, hiện nay còn có nhiều phần mềm khác có thể hỗ trợ NDTKT khai thác thông tin như:
JAWS - Phần mềm đọc màn hình hỗ trợ cho người khiếm thị
TalkHelper - Phần mềm hỗ trợ giao tiếp dành cho người khuyết tật
Phần mềm phát âm tiếng việt
Phần mềm Vspeech
Phần mềm Vietvoice 6.0
DovisocoTextAloRec - Phần mềm đọc tiếng Việt, chuyển dạng sang mp3
MTH-PATV - Phần mềm phát âm tiếng Việt
Phần mềm phát âm tiếng Việt dành cho NKT
Phần mềm Vnspeech
Phần mềm NonVisual Desktop Access (NVDA)
8. Website dành cho người khiếm thị
Người khiếm thị gặp rất nhiều khó khăn, thậm chí không thể sử dụng các website thông thường để tiếp cận thông tin. Do đó, cần có các website dành riêng cho NKT.
Hiện nay, trên thế giới có nhiều website dành cho người khuyết tật, đa dạng về hình thức và phong phú về nội dung, ví dụ như:
http://www.ptu.dk
http://www.mcnv.nl
http://www.vnah-hev.org
http://www.rnib.org.uk
http://www.calibre.org.uk
http://www.tnauk.org.uk
http://www.islington.gov.uk
http://www.handicapvietnam.org
Ở Việt Nam, trang thông tin điện tử của Ban điều phối các hoạt động hỗ trợ người tàn tật Việt Nam (NCCD) là một nguồn tin điện tử vô cùng có ý nghĩ với người khuyết tật nói chung trong đó có người khiếm thị.
Trang thông tin NCCD có các chuyên mục chính là: giới thiệu về cơ cấu tổ chức, giới thiệu về hoạt động của đơn vị; tin tức - sự kiện; gương người tốt việc tốt; văn bản chính sách; các lĩnh vực ưu tiên; thông tin hữu ích. Ngoài ra còn có hệ thống thông tin phản hồi và địa chỉ cần giúp đỡ, các trang video clip…
Ở Việt Nam có thể kể đến một số website đã hỗ trợ rất nhiều cho NKT khi tiếp cận thông tin, đó là:
http://www.tamhonvietnam.net
http://www.nghilucsong.net
http://www.brec.nhanai.vn
http://www.nguoikhuyetat.vietnamgateway.org
http://www.drdvietnam.com/vi/elibrary
http://www.dphanoi.org.vn
http://www.vabed.org.vn
http://www.tapchihuongnghiep.com.vn
http://www.forum.wso.net
http://www.nguoibaotro.vn
http://www.cuutrotreemtantat.com.vn
http://www.cenforchil.org.vn
http://www.nccd.molisa.gov.vn
http://www.thuvienhanoi.org.vn
http://www.gslhcm.org.vn
http://www.ideavietnam.org
Có thể thấy, nguồn tin và các sản phẩm phục vụ người dùng tin khiếm thị đang được cả xã hội và các thư viện quan tâm đặc biệt, với mong muốn giúp người dùng tin khuyết tật có điều kiện để hòa nhập vào cộng đồng và xã hội một cách tốt nhất. Bằng việc tăng cường các nguồn tin đặc thù phục vụ NDTKT, cũng như chủ động bổ sung hoặc tạo lập ra các sản phẩm thông tin đặc thù phục vụ NDTKT, các thư viện và cơ quan thông tin hiện nay đều có chính sách phục vụ riêng NDTKT, tạo điều kiện tốt nhất cho họ khi đến thư viện và cơ quan thông tin để khai thác và sử dụng thông tin, đáp ứng ngày càng cao nhu cầu tin của nhóm người dùng tin đặc biệt này, cũng là thực hiện nhiệm vụ chính trị được Đảng và Nhà nước giao cho.
Bài: Nguyễn Thị Ngà - Khoa Thư viện Thông tin
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Nguyễn Trọng Phượng, (2009), “Thư viện dành cho người khiếm thị”, Tạp chí Thư viện Việt Nam, (19)
- Thư viện Hà Nội, (2010), “Báo cáo hiện trạng và tiềm năng sản xuất tài liệu thay thế cho người khiếm thị của Thư viện Hà Nội”
- Trần Danh Thuận, (2005), “Hỗ trợ thư viện công cộng ở Việt Nam: Nâng cao chất lượng phục vụ bạn đọc người khiếm thị”, Tạp chí Văn hóa, (1134)
- Trần Mạnh Tuấn, (1998). “Sản phẩm và dịch vụ thông tin, thư viện”
- Hoàng Tố Uyên (2006), ”Mở rộng dịch vụ cho người khiếm thị trong hệ thống các thư viện công cộng ở Việt Nam”. (Luận văn thạc sỹ)
- Trần Thị Thanh Vân (2011), “Tìm hiểu các loại hình sản phẩm và dịch vụ thông tin thông tin phục vụ người khiếm thị trên thế giới”, Tạp chí Thư viện, 4
- Trần Thị Thanh Vân (2013), “Tìm hiểu các loại hình sản phẩm thông tin phục vụ người khiếm thị ở Việt Nam