Quyền bầu cử là quyền cơ bản của công dân Việt Nam được Hiến pháp và Pháp luật quy định. Theo điều 54 Hiến pháp nước Việt Nam: “Công dân, không phân biệt dân tộc, nam nữ, thành phần xã hội, tín ngưỡng, tôn giáo, trình độ văn hóa, nghề nghiệp, thời hạn cư trú, đủ mười tám tuổi trở lên đều có quyền bầu cử và đủ hai mươi mốt tuổi trở lên đều có quyền ứng cử vào Quốc hội, HĐND theo quy định của pháp luật”.

Về quyền của cử tri khi bầu cử, pháp luật quy định: trong thời gian lập danh sách cử tri, công dân có quyền bầu cử đại biểu Quốc hội (ĐBQH) và đại biểu Hội đồng nhân dân (HĐND) đều được ghi tên vào danh sách cử tri và mỗi cử tri chỉ có quyền ghi tên ở một nơi mình cư trú hoặc nơi tạm trú. Việc lập danh sách cử tri phải được niêm yết công khai để nhân dân kiểm tra danh sách cử tri. Trường hợp xảy ra sai sót thì mọi người có quyền khiếu nại, tố cáo, kiến nghị bằng miệng hoặc văn bản với cơ quan lập danh sách cử tri. Người khiếu nại, tố cáo về sai sót trong việc niêm yết danh sách cử tri có quyền được nhận kết quả giải quyết. Trường hợp không đồng ý về cách giải quyết của cơ quan lập danh sách cử tri thì có quyền khiếu nại lên Tòa án nhân dân. Quyết định giải quyết của Tòa án nhân dân là quyết định cuối cùng.

Công dân còn có quyền khiếu nại, tố cáo về người ứng cử; khiếu nại, kiến nghị những sai sót trong việc lập danh sách người ứng cử với các tổ chức bầu cử. Đối với khiếu nại về ứng cử ĐBQH, khi Ban bầu cử, Ủy ban bầu cử đã giải quyết mà cử tri không thỏa mãn thì có quyền khiếu nại lên Hội đồng bầu cử, cơ quan quyết định giải quyết cuối cùng. Đối với việc khiếu nại, tố cáo kiến nghị của công dân về người ứng cử, việc lập danh sách người ứng cử đại biểu HĐND, nếu cử tri không đồng ý với kết quả giải quyết của Ban bầu cử thì có quyền khiếu nại lên Ủy ban bầu cử, cơ quan quyết định cuối cùng.

Quyền của cử tri theo quy định của pháp luật về bầu cử cũng quy định rõ trong việc bỏ phiếu bầu cử. Nếu đến ngày bầu cử, cử tri không thể tham gia bỏ phiếu ở nơi đã ghi tên vào danh sách cử tri thì có quyền xin giấy chứng nhận của chính quyền địa phương để được ghi tên vào danh sách cử tri và tham gia bỏ phiếu ở nơi mới đến. Mỗi cử tri bỏ một phiếu bầu, nếu không tự viết được thì có quyền nhờ người khác viết hộ; nếu cử tri vì tàn tật không tự bỏ phiếu được, có quyền nhờ người khác bỏ phiếu vào hòm phiếu. Đối với cử tri ốm đau, già yếu, tàn tật không thể đến phòng bỏ phiếu, tổ bầu cử phải mang hòm phiếu phụ và phiếu bầu đến chỗ ở của cử tri để cử tri thực hiện quyền bỏ phiếu bầu cử của mình.

Đồng thời, tại Điều 23 Luật bầu cử ĐBQH và Điều 25 Luật bầu cử ĐB HĐND pháp luật về bầu cử cũng quy định: “Người đang bị tước quyền bầu cử theo bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật; người đang phải chấp hành hình phạt tù; người đang bị tạm giam và người mất năng lực hành vi dân sự thì không được ghi tên vào danh sách cử tri. Người thuộc các trường hợp nói trên, nếu đến trước thời điểm bắt đầu bỏ phiếu 24 giờ được khôi phục lại quyền bầu cử được trả lại tự do hoặc được cơ quan có thẩm quyền xác nhận không còn trong tình trạng mất năng lực hành vi dân sự, thì được bổ sung vào danh sách cử tri và được phát thẻ cử tri. Ngược lại, người đã có tên trong danh sách cử tri mà đến thời điểm bắt đầu bỏ phiếu bị Tòa án tước quyền bầu cử, phải chấp hành hình phạt tù, bị bắt tạm giam hoặc mất năng lực hành vi dân sự thì UNBD xã, phường, thị trấn xóa tên người đó trong danh sách cử tri và thu hồi thẻ cử tri.

Cùng với “quyền”, pháp luật cũng quy định rõ “nghĩa vụ” của công dân. Quyền của công dân được bảo đảm bằng pháp luật khi công dân làm tròn nghĩa vụ của mình theo đúng pháp luật. Trong bầu cử ĐBQH và ĐB HĐND, cử tri phải có trách nhiệm tham gia giới thiệu người ra ứng cử. Cử tri nơi người ứng cử công tác và cư trú có trách nhiệm tham gia ý kiến nhận xét. Nghĩa vụ của cử tri được thể hiện rõ qua 3 lần tổ chức hội nghị hiệp thương với 5 bước tiến hành, qua các lần tổ chức hội nghị cử tri nơi công tác và nơi cư trú của người ứng cử, qua các cuộc tiếp xúc tuyên truyền, vận động bầu cử của người ứng cử.

Khi bỏ phiếu bầu, trừ những trường hợp đã nêu ở trên, cử tri phải tự mình đi bầu, không được bầu bằng cách gửi thư hoặc nhờ người khác bầu thay. Mọi người phải tuân thủ nội quy của phòng bỏ phiếu và thực hiện nghiêm quy định của pháp luật về bầu cử. Việc cử tri cân nhắc lựa chọn người đủ đức, đủ tài bầu vào cơ quan quyền lực Nhà nước cũng chính là làm tròn trách nhiệm của cử tri.

Cuộc bầu cử ĐBQH khóa XIII và ĐB HĐND các cấp, nhiệm kỳ 2016 - 2021 lần này có ý nghĩa hết sức quan trọng, là dịp để nhân dân cả nước phát huy quyền làm chủ. Vì vậy, mỗi cử tri cần phải sáng suốt lựa chọn, giới thiệu và bầu ra những người tiêu biểu, đủ đức đủ tài, xứng đáng đại diện cho ý chí, nguyện vọng của mình trong Quốc hội và HĐND các cấp. Tham gia ứng cử và bầu cử ĐBQH và ĐB HĐND là quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân trong việc xây dựng Nhà nước của dân, do dân, vì dân.

Tài liệu tham khảo:

Hội đổng bầu cử quốc gia (2016), “Hỏi đáp về bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XIV và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2016-2021”, NXB Chính trị Quốc gia.